Σύμφωνα με μια Βουδίστρια καλόγρια από την Ταϊβάν, με το όνομα Yifa, όταν είσαι θυμωμένος ή έχεις έντονα συναισθήματα, αντιλαμβάνεσαι αυτά τα συναισθήματα ως αληθινά.  Όμως όταν διαλογίζεσαι ή περιεργάζεσαι αυτά τα συναισθήματα, το θυμό, το φόβο, το υπερβολικό άγχος, διαπιστώνεις ότι αυτά τα πράγματα δεν είναι αληθινά, δεν είναι χειροπιαστά, σαφή, ξεκάθαρα.

Ο διαλογισμός σε βοηθάει να δεις τη φύση του θυμού, του φόβου, του άγχους ή άλλων συναισθημάτων. Το αναλύεις και λες, «εντάξει αυτό λέγεται θυμός».  Είναι σαν να βλέπεις ταινία.  Η ταινία είναι σαν ένα σύνολο εικόνων σε κίνηση και την αντιλαμβάνεσαι ως αληθινή.  Αλλά όταν παίρνεις ένα προς ένα τα κομμάτια, δεν είναι αληθινή.

Δε θα ήταν ωραία, αν μπορούσατε να πείσετε τον εαυτό σας ότι μερικά από τα πιο βασανιστικά, δυσάρεστα συναισθήματα δεν είναι αληθινά  και κατά κάποιον τρόπο να απελευθερωθείτε από αυτά; Αυτό οδηγεί στην ερώτηση, τι σημαίνει όταν λέμε ότι τα συναισθήματα δεν είναι αληθινά; Άλλωστε, ο ορισμός του συναισθήματος δεν είναι κάτι που βιώνουμε;  Εφόσον το αισθανόμαστε, δεν είναι αληθινό;

Στη Βουδιστική σκέψη, τα συναισθήματά μας δεν είναι απόλυτα αξιόπιστα.  Ο διαλογισμός αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε τα αισθήματά μας καθώς, μεταξύ άλλων, αποτελεί μια τεχνική αποστασιοποίησης απ’ αυτά ώστε να αποφύγουμε να παρασυρθούμε απ’ αυτά.

Ένας λόγος που έχει σημασία το εάν τα αισθήματα είναι αξιόπιστα  είναι γιατί μπορούν να επηρεάσουν τις αντιλήψεις και τις σκέψεις μας. Η επίδραση των συναισθημάτων στην αντίληψη και τη σκέψη είναι κάτι στο οποίο οι ψυχολόγοι έχουν δώσει μεγαλύτερη προσοχή τελευταία.

Υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον σχετικό πείραμα από τους Prinz και Seidel (2012). Τι βλέπετε στην παρακάτω εικόνα;

Στο (α) αυτός είναι ένας σκίουρος ή ένα κεφάλι αλιγάτορα; Εάν είναι σκίουρος, βλέπετε τα μάτια, την ουρά και τις πατούσες;  Εάν νομίζετε ότι είναι κεφάλι αλιγάτορα που βγαίνει από το νερό, τότε βλέπετε τα μάτια, τα σαγόνια και τα επικίνδυνα δόντια; Στο (β) βλέπετε ένα σκοινί ή ένα φίδι; Στο (γ) βλέπετε έναν μπαλτά ή μια κατσαρόλα;

Οι περισσότεροι άνθρωποι,  όταν τα βλέπουν αυτά κάνουν βιαστικά ή επιπόλαια συμπεράσματα. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι ερευνητές ανακάλυψαν πρόσφατα πώς μπορείς να επηρεάσεις τα βιαστικά συμπεράσματα των ανθρώπων.

Συγκεκριμένα, οι Prinz και Seidel (2012) έδειξαν στους ανθρώπους αυτές τις τρεις εικόνες για ένα δευτερόλεπτο και τους ρώτησαν τι είδαν.  Αλλά προηγουμένως αυτοί οι άνθρωποι είχαν εκτεθεί σε μια από τρεις διαφορετικές συνθήκες:  ή άκουσαν χαρούμενη μουσική ή δεν άκουσαν καθόλου μουσική ή άκουσαν τρομακτική μουσική. Μετά τους ρώτησαν τι είδαν και αποδείχτηκε ότι η χαρούμενη μουσική δεν είχε ιδιαίτερη επίδραση στο αποτέλεσμα (τι είδαν) σε σχέση μ’ εκείνους που δεν άκουσαν καθόλου μουσική.  Αλλά αν κοιτάξετε τα παρακάτω γραφήματα, θα παρατηρήσετε ότι η τρομακτική μουσική είχε αισθητή επίδραση στο αποτέλεσμα.  Στην περίπτωση του φιδιού, περίπου το 70% των ανθρώπων που άκουσαν την τρομακτική μουσική νόμιζαν ότι είδαν ένα φίδι ενώ περίπου το 30% των ανθρώπων που δεν άκουσαν μουσική είδαν ένα φίδι αντί για ένα τυλιγμένο σκοινί.

Εάν αναρωτιέστε γιατί ο εγκέφαλος είναι φτιαγμένος έτσι ώστε  η αντίληψη να επηρεάζεται από τα συναισθήματά μας κατ’ αυτόν τον τρόπο, μπορεί να βοηθήσει αν σκεφτούμε ένα πραγματικό σενάριο.  Ας υποθέσουμε ότι θα πάτε για περίπατο σε μία περιοχή που μόλις μάθατε ότι έχει κροταλίες και ότι πριν λίγες εβδομάδες κάποιος πέθανε από δάγκωμα φιδιού. Αυτό θα αλλάξει την ψυχική σας κατάσταση.  Καθώς περπατάτε, θα είστε τουλάχιστον φοβισμένοι και αυτό θα αλλάξει το πού δίνετε προσοχή.  Ο Σοφοκλής έχει πει ότι «Για έναν άνθρωπο που φοβάται, τα πάντα θροΐζουν».  Και αυτή είναι η ιδέα, ότι θα προσέχετε ιδιαιτέρως, τα θροΐσματα.  Εάν ακούσετε κάτι και κοιτάξετε να δείτε τι συμβαίνει, ας πούμε ότι αποδεικνύεται ότι είναι μια σαύρα που πετάχτηκε στον δρόμο σας, είναι πολύ πιθανόν ότι στιγμιαία θα σκεφτείτε ότι είναι φίδι.  Ή εάν υπάρχει ένα τυλιγμένο σκοινί, όπως στο πείραμα, πιθανόν να το αντιληφθείτε σαν φίδι.

Από την οπτική γωνία της φυσικής επιλογής, αυτή η ψευδής αντίληψη είναι λογική, γιατί η πρόληψη είναι καλύτερη από τη θεραπεία. Αν τρομάξετε 99 φορές στις 100 και δεν είναι φίδι, τότε εάν ο ίδιος φόβος που σας έκανε να δείτε ένα φίδι που δεν υπήρχε, σας έκανε να τρομάξετε στην περίπτωση που το φίδι υπάρχει, τότε όλος αυτός ο μπελάς και αυτές οι 99 φορές άξιζαν τον κόπο από την οπτική γωνία της φυσικής επιλογής.

Αυτό μας υπενθυμίζει ότι η φυσική επιλογή «σχεδιάζει» οργανισμούς τελικά για ένα πράγμα: για να περάσει τα γονίδια στην επόμενη γενεά. Τα γενετικά χαρακτηριστικά συμβάλλουν στη μεταφορά των γονιδίων στην επόμενη γενεά και διαρκούν αρκετά ώστε να ευνοούνται από τη φυσική επιλογή.

Οπότε, δεν είναι αρκετά ψηλά στις προτεραιότητες της φυσικής επιλογής  να βλέπουμε απαραιτήτως, ξεκάθαρα τον κόσμο.  Αν το να έχουμε μία ψευδαίσθηση, μας βοηθήσει να επιβιώσουμε ή να μεταφέρουμε τα γονίδιά μας, τότε η φυσική επιλογή θα ευνοήσει αυτή την τάση. Δηλαδή, οι εγκέφαλοί μας δεν είναι φτιαγμένοι για να βλέπουν πάντα την αλήθεια.

Χρησιμοποιούμε τα εισαγωγικά γιατί η φυσική επιλογή προφανώς δεν είναι συνειδητή, αλλά παράγει οργανισμούς που είναι σαν να σχεδιάστηκαν από έναν συνειδητό σχεδιαστή για να κάνουν τελικά ένα πράγμα: να μεταφέρουν τα γονίδιά τους.

Να επισημάνουμε πως πολλές φορές είναι προς όφελός μας, ακόμα και από τη μεριά της φυσικής επιλογής, να βλέπουμε να πράγματα καθαρά. Οπότε, εάν αναρωτιέστε, γιατί όταν περπατάω δεν πέφτω πάνω σε τοίχους. η απάντηση είναι, επειδή βλέπω ξεκάθαρα πού είναι ο τοίχος και έχω μια υγιή αποστροφή στο να πέφτω σε τοίχους.  Εάν αναρωτιέστε, γιατί όταν περνάω απέναντι το δρόμο, δε με πατάει αυτοκίνητο, μία απάντηση είναι ότι ακούω τα αυτοκίνητα να έρχονται  και προσέχω πολύ. Αλλά ακόμα και τότε, υπάρχει ένα είδος ψευδαίσθησης.  Αποδεικνύεται ότι όταν οι άνθρωποι ακούν πράγματα, που μπορεί να είναι απειλητικά, να πλησιάζουν, υπερεκτιμούν τον χρόνο που χρειάζεται για να τους πλησιάσουν. Αυτό φαίνεται να μας είναι έμφυτο, καθώς συνέβαινε και στους ανθρώπους των σπηλαίων.  Φαίνεται ότι είναι προϊόν της φυσικής επιλογής.  Είναι λογικό. Αφορά τον κανόνα ότι είναι καλύτερη η πρόληψη παρά η θεραπεία.

Ο Βουδισμός λέει ότι πρέπει να είμαστε δύσπιστοι με τα συναισθήματά μας καθώς δεν είναι απαραίτητα ειλικρινείς οδηγοί της πραγματικότητας. Μάλιστα, πρέπει να είμαστε δύσπιστοι με μερικές από τις σκέψεις και τις αντιλήψεις που παράγονται από τα συναισθήματά μας. Στον ίδιο άξονα, η εξελικτική ψυχολογία λέει επίσης ότι ένα ορισμένο είδος σκεπτικισμού είναι λογικός γιατί δεν είμαστε απαραιτήτως σχεδιασμένοι για να βλέπουμε την αλήθεια.

Σε μερικές περιπτώσεις, το μυαλό μας έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να βλέπει πράγματα που αποτελούν κυριολεκτικά ψευδαισθήσεις. Αυτά που διακυβεύονται μπορεί να μην είναι πολλά. Πόσο συχνά θα περπατήσετε σε περιοχή με κροταλίες;  Όμως μερικές φορές διακυβεύονται πολλά.  Κάποιοι άλλοι ψυχολόγοι διαπίστωσαν ότι αν δείξουν σε ανθρώπους μια τρομακτική ταινία, εν προκειμένω, τη Σιωπή των Αμνών ή τους δείξουν μέρος της ταινίας, και μετά τους δείξουν εικόνες ανδρών διαφορετικής εθνότητας από τη δική τους, οι άνθρωποι αυτοί είναι πιο πιθανό να δουν απειλητικές, θυμωμένες εκφράσεις στα πρόσωπα των ανδρών, σε σχέση μ’ εκείνους που δεν έχουν δει μέρος της τρομακτικής ταινίας.

Και πάλι, μπορούμε να καταλάβουμε, όπως και με τη ψευδαίσθηση με τον κροταλία, ότι αυτό μπορεί να είναι χρήσιμο. Μπορεί, για παράδειγμα, ενώ βρίσκεσαι σε μια κάπως επικίνδυνη περιοχή να έχεις κάποιες ενδείξεις ότι ίσως θα έπρεπε να φύγεις από εκεί, γεγονός που δημιουργεί φόβο. Ο φόβος σε κάνει να είσαι σε εγρήγορση και ίσως σε κάνει να φαντάζεσαι απειλητικές εκφράσεις που δεν υπάρχουν, αλλά το καλό είναι ότι σε πάει σε ασφαλέστερο μέρος.  Ίσως αυτή να είναι η λειτουργικότητά του.  Ας θυμηθούμε πως ένας λόγος για τον οποίο οι πολιτικοί χειραγωγούν τα συναισθήματα των ανθρώπων όταν θέλουν να κάνουν πόλεμο, είναι ότι μ’ αυτό τον τρόπο μπορούν να αλλάξουν την αντίληψή τους για τους ανθρώπους στους οποίους οι πολιτικοί θέλουν να κάνουν πόλεμο.  Αυτά τα πράγματα είναι σημαντικά.  Αξίζει πραγματικά να καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν τα συναισθήματα, οι σκέψεις και οι αντιλήψεις, και πώς, απο κοινού, μπορούν να διαστρεβλώσουν την άποψη που έχουμε για τον κόσμο.

Όροι και Προϋποθέσεις Αναδημοσίευσης Περιεχομένου

Συγγραφέας άρθρου: Παναγιώτα Δ. Κυπραίου Ψυχολόγος Υγείας (MSc) - Σωματική & Gestalt Ψυχοθεραπεύτρια (ECP) - Επόπτρια Σωματικής Ψυχοθεραπείας - Συντονίστρια Σχολών Γονέων  https://www.psychotherapeia.net.gr

Πηγές

Prinz J, Seidel A. Alligator or Squirrel: Musically Induced Fear Reveals Threat in Ambiguous Figures. Perception. 2012;41(12):1535-1539. doi:10.1068/p7290

Wright, R. (n.d.). Buddhism and Modern Psychology. Princeton University. https://www.coursera.org/learn/science-of-meditation